– Kisi-Mi’kmaw wi’kek Mona Francis (Elsipogtog)
Mijua’ji’juwinekk, kkij pemkopa’sipp kktupunk, etli-putaskɨpp kkpaqm, aqq pipanimɨskɨpp ta’n te’l pmiaqsɨpp kkna’kwekm. Menjɨkopa’sitɨpp aqq akunutmattɨpp, telimtɨpp ta’n koqowey jipaqa’lɨsk welakw. ilkwija’lɨskɨpp, aqq aknutmaskɨpnn a’tukuaqnn i’wikitekk Ontario aqq kekina’maskɨpp Irishey alsutmaqn ujit kktansale’witmk. Lamikuomk kikuaqq, ki’kajitayoqq kkjiknamk newte’ kktlui’sitemuow, aqq tewitayoqel na pilewey kktlui’sitmuow altukwi’mu’tioq kujumuk aqq sespena’q ta’n eymutioq ma’w LeBlancs, Bertins aqq Bujoldsaqq. Sikntasultioqɨppnn akalasie’we’l kktwisunamual, aqq mu mikuwaptasinukɨpp ta’nik altoqwe’woqik ta’n, tuwa’timkewe’l kmu’jjl, tuwa’timkewe’kk pijaqnk alnaskuwoqik, naqamasi wikumuksioqɨpp. Kejipila’tiji ut lna’qnmuaqq ikantuk ke’kusuaqnn aqq alitqamultioqɨpp uttejk mkumi’ktukk, mkumi ta’n kujj kisi anku’peka’toqɨpp wela’kwek aqq ta’n tett mu nikwenukk msiku ta’n tujiw nipkel. Wenujewey kinamatimkewokuom mu kenektnukɨpp llɨka’n. Eksitpu’kl kekina’ma’sitɨpnn conjugating verbs nipi’ktuk aqq ki’ntewtluwa’timkl, aqq klusuaqnn wenujuwiktuk ujit “beginning” ta’n ji’nmewey aqq “end” na e’pitewey, aqq mu eyktɨnukɨpp pipanikesinew lmiaq tliaqtɨnn, tela’tikek tetapu’tekɨpp, aqq tetapu’ta’qɨpp. Nuji kina’muet na elu’kwatkɨpp meski’k piatwe’wey kaqapitk ke’kwe’k ta’n epit ewi’kikemkewey siputaqn aqq kekina’muksiekɨpp Appalachian Mountains mu wiaqiw tleyawinukɨpp Noveau – Brunswick, pasna tleyawik Quebec. Kaqiaq kina’masultimkewey na’kwek, ke’s pemi llmlɨka’n, telta’si’tɨpp kisi nmi’jik pemapaqtultijikk linekk ta’n majulkwaltɨpniqq toqo mu eymuti’kw, ewsi pemulkwaltɨpnikk lame’k elempukk.
Ta’n te’s nipk, ki’l aqq kkjiknamk mawi tepitayoqɨpp stoqnmamu’k tepaqn te’sipunqekekk aqq elatijimkutioqɨpp La P’ninsule Acadienne weskewa’sik mijjuaqn ujit La-Bonne-Sainte-Anne. Apiskluwatijimkwen na kisi pɨmkopitesk ikantuk. Ke’sk kkjiknamk kesɨmto’tultijik uttejk, ki’l ikantuk teppin etuwiw kujjewijik me’na kisi kikjɨkopitwatesk ta’n epit sikuwe’k la’taksun msaqtaktuk nekwaspit ta’n kkij etekl wkatl. Elapa’sin ta’n tett weji ala’kwi’tekemk, wa’jɨmewa’tu’n sipu keske’k aqq sam nmitu’n La Gaspesie pemi apsamkwa’sik wekaw pasɨk nemitu’nek muskanamu’kekk musikiskekk wekopa’iqtuk aqq ma’w kujj wjijaqamijl. Aqq na tujiw, teli wsua’tu’tɨpp na sipu wijey nike’ tettoqwatmusnik Acadienk : tettoqwatmuss kujj, aqq kulaman tettoqwatmulkɨss ma’w ki’l. Telta’sin kiso’qen kujj amskweseweyekk elu’kwatmaskekk ta’n tett wejkwikwepp, tela’tekek mu teli ankita’sualawtɨpp kujj stike’ mijua’ji’j. Sikte pa’qalayu’tɨpp nemitunekk ktwisenmuwow ewi’kasik tan tett amalo’qsasit wasoquet jilmɨtuo’qn eloqiskink maqamikewiktuk tel nenasik Le Bocage. Newti punqɨkekk, pemi apajitayoq, kujj peskatija’sipp awtiktuk elem so’qetek kikjiw Pokeshaw. Keptiwnaqie’tɨpp tepaqniktuk, kejita’si’tɨpp ta’n pukwelkik nikutijik stoqnk aqq kawatku’k aqq elmi itoqteskɨma’tɨpp kikjiw pemjinasik. Se’skwalɨskɨpp kkij, kekinua’taskɨpp mutt kenekk lienew, mutt kikjupukuwa’siw pemjinasik. Ta’n tett teli espɨpukuwin, wa’jemewua’lɨjik mkatawapu’lk asoqomaksultijik ta’n pemi ejiklapuwek mniku’ji’jmuow. Pokeshaw. Welsutmu’tɨpp ta’n teluwi’tasik aqq ta’n tel tɨluemk na klusuaqn. Pokeshaw. Wijey nike’ kkji’tun ta’n tel nenasik lmiaq kaqisk kim tluen. Pokeshaw. Sepikwa’si’tɨpp aqq wesuwelami’tɨpp, waju’wa’tutɨpp kkpuskkun tettuji wulamu’k apakt aqq musikisk, kaqite’lmtɨppnik kkniskamijk, Olivier a Rene, pemkwi’tmi’tij welipot, seki’kn alaluwesk wuju’sniktuk.
Kkpa’tlia’smuow teluisippnaqq Savoie. Wenujuwi alsutmamkɨpp, aqq ma’w ta’n te’s ekimujj sulmink kikuaq. Niskam kaqi nestɨkɨpp ta’n teluisultimk, pasna telta’si’tɨpp ktansale’witm me’ weli nsɨtaskɨpp ta’n tujiw aklasiewi alasutmanel ta’n kkij tel kina’maskɨpp.
Peskunatek te’sipuna’nek, kitap koqwa’lɨskɨpp kktlmaqnkk. Mejikomet aqq mekwamu’k wsiskw, telimɨskɨpp wejita’sik wtinnin ta’n kisi kɨmutnalupp ji’nm, ji’nmaqq teluisipnaqq Laporte, etl we’ju’t uttejk tepaqniktuk Quebec. Sikte’ta’lɨskɨpp nutmanekk. Nemitu’tɨpnn napuikaqnn kikuaq aqq ankaptmkeweyiktuk, pasna mu nestasiwtɨpp ta’n koqowey wesku’tmi’tij aqq te’sɨk wkayuti. Wla’kwe’l, tewapin kktuopɨtimk, kisi telo’tmutɨpp kikjetekel Quebec, wesami apsiske’k sipu, aqq Van Horne Bridge wesam naqamasi asoqmtekk. Lmiaq peyta’tisnn, poqji wenujuwi’sikpnn, winkwasuktɨmukpnn ta’n teli’sin aqq sa’siewa’lakpnn knkwatiknk lmiaq nuta’q. Eykɨpp na’kwek ta’n mu nuta’nukɨpp pipanikesin aqq weli pmiaqɨpp. Ta’n koqowey kejitasikɨpp aqq pepsite’tasikɨpp na nike’ mu kejitasinukɨpp nuku’. Ta’n teltasitɨpp mese’k amuj nasqoa’tasiten aqq menaqaj telo’tasik, me’ na ma’ weju’lnumuk aqq menaqaj mekɨnemn ta’n tluwetesk.
Kisi kwe’tɨpp aqq malie’wioqɨpp kitap ta’n toqwi kweyoqɨpp ta’n wkwijl kisi wisunkewapɨnn, toqo nekm na Gaspesienne, kelu’lkɨpp ta’n tel wisunkewatl telta’qɨpnn stike’ kitk wenujewe’l teluistaqnn. Toqwe’oqɨpp, naktmoqekk sipu. Kekina’ma’si’tɨpp aqq melki lukwe’tɨpp eymnekk la Ville de Quebec, ta’n etel kina’masi’tɨpp ta’n tluistutesk pasna ekel mikustɨlkɨpp wenjutaqa’tanel, aqq eliwsi’tɨpp Toronto, app na’tel kesikisi ankamulkɨpp wenjutaqa’tanel. Kekina’masi’tɨpp aqq poqji nsɨtmu’tɨpp “linguistic exogamy.” Me’ aji nsɨtasi’tɨpp wenik maliewi’jik aqq ki’l weji wskwitkamuwi’tɨpp toqo kujjewijikk tapu’kl wuklusuaqnmuwal, na ki’l wetapeksi’tɨppn tapu’kl kklusuaqnn. Wejkwi kwenekk, naqamasi tlewistu’tɨpp ta’n ketu tett koqowey teliaq. Eweketu’tɨpp klusuaqn ta’n nutaqɨpp ta’n eymin mena ma’ kjiju’lɨmukk tela’tekek mu ketu’ msimsiwtɨpp, neta’ tlukwe’tɨpp pasna eleke’tɨpp ktɨk kklusuaqnm.
Klapis elmi lukwen we’kaw apaji ppkisulɨskekk New Brunswick, apaji wikumɨsk wju’sn wetɨk Northumberland Strait. Wekaw knjank kiskajo’lti’titek naji kina’masultinew, eliwsi’tɨpp ta’n tett ki’k naqamastekɨpp ta’n tett kisi alatijimkwetesk kikjew apaktuk. Stike’ pa ki’l, kktus aqq kkwis etel kinamasipnik wenjuwey kina’matimkewokuom. Nekmow aqq toqa’tu’tipnn regular aqq irregular verbs, aqq ki’s nenmi’tipnn gender of nouns, ke’tu’tɨpp na klusuaqn wujit “life” na e’pitey aqq klusuaqn ujit “journey” na moqwa’. Ta’n te’s kaqa’tutij wtlukewaqnmuow, na aji almilita’jik kujumuk ma’w LeBlancs, Richards aqq Caronsɨk, milita’pnikk Free-for-the-bunch klapis koqnitpa’qe’l, kisna o’plaknutma’ti’tijel. Te’s holidays, na maytayoq aqq poqtatijimkutioq ta’n ketu l’tayoq. Apajitayoq na sipu ta’n wejkwikutioqɨpp. ela’letɨpnikk ta’n tett etl kina’masi’tɨpp aqq asoqmatijitayoq asoqmi’kaqn ta’n el’piskutekk Quebec.
Mawo’lɨtɨpnikk knjankk aqq witapuuaqq tepa’loqɨpnikk uttejk tepaqniktuk, ela’loqɨpnikk nat tua’tnew mkumi’ktuk aqq na’t tua’tnew memke’kiktuk, sisku wajuwa’tijik wmuksnuaqq aqq wtatla’ymuaqq. Apajiw, ki’kaji aknutmaskik. Wiskewa’taqatijikk eweketu’titl wpitunnual aknutmitijel, aqq me’ naji kintoqsitew na’tuen te’s ketu aknutk ta’n telta’sit me’ teliaqewey. Tepite’lsultijik, aqq kesikawi aknutmi’tij, mu talite’tmi’tikw toqwi eweketu’tijel aklasie’we’l aqq wenjuwe’l klusuaqnn, e’pitewi’tmi’tij kisna ji’nmewi’tmi’tij ta’n ketu tett wejiaq wtklusuaqnmuow. Tewji jakutijik aqq kintewutoqsultijik je mu kis lamiwun.
Ne’wt peytayoq kikuaq, na wesuwatpa’lɨjik knjank elu’kwaljik aqq kaqawi ankamjik. Kekinua’tajik grammar na mu pasɨk amalewo’kewun kina’matimkewokuomk kekina’mulkwek. Menaqa tel weketu’n. Telimjik amuj menaqa telawo’kɨtijik aqq tel wi’kɨtijik. Lmiaq pewatmi’tij nutuksin na amuj pa menaqajiw telawo’kɨtaqq, lmiaq pewatemi’tij nutuksin,wskwitamuiktuk. Ta’n koqowey mu kinua’tuatɨpnikk, na tujiw, i’naktɨmu’tɨpp ka’qn pantetekktn welakwe’l, ta’n tujiw elsɨmtesulti’titek msiku’wiktuk ma’w witapuaqq, ke’s asoqɨm aliwnaqia’tijik ta’n eykik kumu’jijk aqq sespenma’tijik kesk piamteskmi’titl wenji’kuoml. Mu telimawjik i’pɨmkopi’tɨpp wisukwatikemkewo’kuomk etl peteweye’man aqq jiksɨtatɨpnik imtewo’kuti’titekk, ta’n tel naqamasi tlewo’quetipnikk, wiaq jaqi’sultipnikk, wijey nike’ ttku’k piskupa’ti’tijel sittmuk. Wttlui’sitɨmuow mu eyktnuk ta’n koqowey majulkwataqq, pasɨk wttlui’sitmuow ta’n tel majuwinultipnikk, aqq ta’n eymutijik aqq ta’n wikultijik. Telitpa’qel, sepikwa’sin mena wuli nutuwatesk, aqq nemi’sin app alpukuwinekk ke’kuso’k maw kaqawuli’k, aqq kkij imtew tlimɨsk mutt kenekk liew.
Elizabeth Blanchard
No 17. Wel-maw-lukutiek
